Bài
7
TÙY BÚT
I.
KHÁI
NIỆM:
1. Định nghĩa : Tùy bút (bút: ghi chép sự
việc có thật , tùy : bày tỏ cảm xúc
riêng tư )là một thể thuộc loại hình ký , trong đó, cùng với việc nhắc đến các hiện tượng của đời sống , tác giả
đặc biệt chú trọng bộc lộ cảm xúc , trang
trải tâm tình, phát biểu những nhận xét của mình về cảnh, người, về hiện tượng
đời sống được chọn để gửi gấm cảm xúc . Tùy bút là thể giàu chất trữ tình nhất của ký . Sự việc kể lại
trong tùy bút không cần thiết giữ hệ thống chặt chẽ như cốt truyện trong các
tác phẩm tự sự . Tùy bút là thể văn tương
đối phóng túng , không bị câu thúc về mặt thời gian hay không gian . Về thủ
pháp nghệ thuật , tùy bút tạo ra mảnh
đất cho sự liên tưởng, tưởng tượng phát triển giàu có . Yếu tố chính luận cũng
rất phong phú .Tùy bút lôi cuốn người đọc bằng những lời triết lý sâu sắc .
Ngôn ngữ trong tùy bút trau chuốt,giàu hình ảnh và chất thơ .
Đó là những kiến thức cơ bản về thể loại tùy bút .
2.Đặc điểm : Có thể chú ý ba điểm :
- Đối tượng sáng tác là những sự
kiện, nhân vật có thật trong đời sống (sông Đà, ông đò , con sông Hương, khu lăng tẩm
nhà Nguyễn ..)nên những dữ liệu tác giả đưa ra hoàn toàn dựa trên những
cơ sở khoa học .
-Tuy nhiên , không dừng lại dưới góc độ thuyết minh, mà người viết lồng
vào đó những cảm nhận rất riêng của mình, có thể yêu quí , trân trọng , hoặc
không hài lòng … về đối tượng đã chọn .
- Để bày tỏ những nỗi niềm rất
riêng tư , mang dấu ấn cá nhân ấy , tác
giả phải vận dụng những lối văn mang màu sắc tổng hợp , vừa triết lý, chính
luận đầy trí tuệ, lại vừa trau chuốt, chọn lọc, giàu nhạc điệu, với lối
liên tưởng so sánh độc đáo , nhằm thuyết phục người xem cùng đồng tình , ngưỡng
mộ đối tượng với mình chọn gửi gấm tâm hồn . Với thể tùy bút , hiện thực khách
quan được thêu thêm một lớp chỉ nhiều
màu sắc sặc sỡ , long lanh, sinh động , khiến người đọc cảm thấy yêu mến, gắn
bó hơn với đất, người, thiên nhiên, nơi đối tượng được nhắc tới .
3. Gía trị riêng : Tùy bút thuộc loại ký. Ký là tên gọi cho một nhóm thể tài nằm
ở phần giao nhau giữa văn học và cận văn học (báo chí, chính luận, ghi chép tư liệu các loại), chủ yếu là
văn xuôi tự sự.
- Có một thể loại hiện nay xuất hiện tương
đối nhiều ở mặt báo chí và điện ảnh,
đó là phóng sự .Tuy nhiên tùy bút là một thể của ký đối lập với phóng
sự. Nếu phóng sự thiên về tự sự với điểm tựa là sự kiện, thì tùy bút nghiêng hẳn về trữ tình với điểm tựa là cái tôi của tác giả. Hình thức thể loại này cho phép nhà văn phóng
bút viết tùy theo cảm hứng, tùy cảnh, tùy việc mà suy tưởng, nhận xét, đánh
giá, trình bày v.v. Những chi tiết, con người cụ thể trong tác phẩm chỉ là cái
cớ để tác giả bộc lộ cảm xúc, suy tư và nhận thức, đánh giá.
- Thành công của một bài
tùy bút là không chỉ giúp độc giả biết
đến con người,cuộc sống xung quanh , đặc biệt đối tượng tác giả chọn, mà còn khiến người đọc tò mò muốn
đào sâu thêm những điều tác giả chỉ mới nhắc đến trong muôn vàn điều
đang đề cập , với cảm xúc và nhận thức
mãnh liệt, sâu sắc,chân thành ,riêng tư,
bằng một lối hành văn mang rõ
phong cách cá nhân . Ngôn ngữ tùy bút vừa mang yếu tố của phong cách ngôn ngữ
khoa học, lại pha khẩu ngữ, tuy nhiên,chất nghệ thuật rất đậm . Người viết tùy
bút trước hết phải là một người tha thiết với cuộc sống, đam mê
những yếu tố tự nhiên, xã hội, con người, có chút năng khiếu về văn
chương, đồng thời lại biết vận dụng lối tư duy khoa học,chính luận sắc sảo .
- Tùy bút dễ quyến rũ người đọc hơn thuyết minh, bởi mang
đậm dấu ấn cá nhân. Một văn bản thuyết
minh chỉ dừng lại ở khía cạnh mô tả công
dụng ,vai trò ,chức năng cụ thể của đối tượng; vị trí của người viết thật khách
quan .Bài thuyết minh có bố cục rõ
ràng,các dữ liệu đòi hỏi sự chính xác rất cao, ngôn ngữ đậm đặc yếu tố khoa học
khô khan, khách quan ,trong khi với tùy bút, tác giả không cần nêu cụ thể
từng con số,mà nêu ấn tượng của mình về
các thông số qua lối hành văn hình
ảnh,cụ thể ,cảm xúc , rất cá nhan
-Ta thấy , đọc tùy bút là một công việc không
có nguyên tắc cụ thể như các văn bản nghị luận ,văn bản thuyết minh ,ký sự ,
hay truyện ngắn, hoặc một số bài thơ, mà là sự tổng hợp .Rõ ràng tùy bút là một
câu chuyện về một miền đất,một con người đã gây cho tác giả ấn tượng mạnh về toàn bộ hay một vài khía
cạnh nào đó về đối tượng này . Từ đó,
người cầm bút bắt đầu tìm hiểu, rồi ghi nhận những yếu tố khách quan bằng cảm
nhận chủ quan, qua lối hành văn riêng
của mình, lồng ghép vào đó mà bộc lộ thái độ, tâm trạng về đối tượng .
-Nếu phóng sự thiên về tự sự với điểm tựa là sự
kiện, thì tùy bút nghiêng hẳn về trữ tình với điểm tựa là cái tôi của tác giả. Hình thức thể loại này cho phép
nhà văn phóng bút viết tùy theo cảm hứng, tùy cảnh, tùy việc mà suy tưởng, nhận
xét, đánh giá, trình bày v.v. Những chi tiết, con người cụ thể trong tác phẩm
chỉ là cái cớ để tác giả bộc lộ cảm xúc, suy tư và nhận thức, đánh giá.)
4. Cách
đọc tùy bút :
- Do vậy, công việc trước tiên
khi đọc một tùy bút là hãy xem “tác
giả muốn nói hai điều gì về đối tượng
khách quan ?”. Một, không dừng lại ở bước
thuyết minh ,mà ,hai, qua đối tượng,tìm
ra ý nghĩa của nó . Phải đọc thật kỹ , đọc bằng khối óc , nghiên cứu cụ thể các dữ liệu khoa học để nắm thật vững
sự việc ,hiện thực được tác giả đề cập .
Qua khâu này, hãy xem tác giả muốn bày tỏ
cách nhìn khác nào về đối tượng .Cách
nhìn khác này không nêu công khai
,mà kín đáo , khiêm tốn chen vào giữa những cảm nhận mang nét cá nhân rất riêng
tư ,qua lối hành văn vừa khoa học,vừa
bóng bẩy ,lại cuồn cuộn cảm xúc . Chẳng hạn ,với tùy bút Người lái đò sông Đà,
Nguyễn Tuân ghi chép ba yếu tố , hai về con sông (thượng nguồn hùng vĩ,êm ả khi
về xuôi) và một về ông đò . Qua ba yếu tố này, ông muốn khẳng định : sông Đà là con sông hung dữ bậc nhất Đông dương
(đoạn thượng nguồn) là người rất đáng
yêu ,một cố nhân (đoạn về xuôi ) , và
ông đò là chất vàng mười của Tây Bắc .
Tác gỉa khâm phục ,có chút khiếp sợ bàn tay tạo hóa đã
dựng nên một vùng sông núi hùng vĩ ,hoang sơ, dữ dội ở miền Bắc nước ta,đặc
biệt, một con sông được các nhà khoa học
đánh giá “hung dữ bậc nhất Đông dương” .Bên cạnh, ông tỏ ra trìu mến với
vẻ êm ả của khúc sông Đà đoạn về xuôi,gọi sông là cố nhân .Với ông đò, ông thực
sự ngưỡng mộ một người lao động chân chính, một chiến sĩ trên sông nước, nhưng
thật bình dị,khiêm nhường giữa đời thường .
Qua tùy bút “Ai đã dặt tên cho dòng sông ?”,Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ ghi lại những nét về mặt địa
lý của con sông, miền đất sông chảy qua,những giá trị về lịch sử, thơ ca, âm
nhạc,văn hóa… mà còn là ý tứ nói đến con người vùng sông Hương .Họ vốn thâm
trầm, sâu sắc,nhưng lại rất tế nhị . Với tác giả, họ là những con người trầm tư,có đời sống trí
tuệ phong phú, đời sống tâm hồn đẹp đẽ .Tình cảm chung của tác giả là ngưỡng mộ, tôn vinh ,tri ân .
-
Tiếp đến,phải dụng công tìm hiểu những
khái niệm , những đặc điểm
.. được tác giả nhắc đến dưới góc độ chủ
quan,cái tôi cá nhân, chúng ta sẽ khai
thác được giá trị khoa học của nó và cảm nghĩ của tác giả . Chẳng hạn , đáy
lòng sông Đà có những đoạn sông ngầm (một dòng sông chảy toàn bộ hoặc một phần dưới mặt đất,)rất
khủng khiếp,từng nuốt chửng biết bao bè
gỗ rừng nghênh ngang trôi qua . Thoạt tiên,với cách cảm nhận của tác giả,chúng
ta cứ nghĩ đó là những hố sâu giữa lòng sông ,bởi ông ví “cái hút nước giống
như cái giếng bê tông thả xuống sông để chuẩn bị làm mong cầu” Nhưng khi ông tả
tiếp “ thuyền bị cái hút nó hút xuống, thuyền trồng ngay cây chuối ngược rồi vụt biến đi, bị dìm và đi ngầm dưới lòng sông đến mươi phút sau mới thấy tan
xác ở khuỷnh sông dưới”,thì “ cái hút” này không nằm chiều thẳng đứng mà nằm
ngang. Lục tìm trong sách báo, trên internet,
chúng ta mới biết, à thì ra tác giả đang nói đến sông ngầm .Hay viết về âm nhạc Huế, vùng sông Hương, tác giả
ví von “sông Hương đã trở thành một
người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”và khẳng định“ toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế đã được sinh thành trên mặt nước của dòng sông này, trong một khoang
thuyền nào đó, giữa tiếng nước rơi bán âm của những mái chèo khuya”. Không hẳn
bất cứ ai đề u có điều kiện đến viếng Huế,huống hồ được lênh
đênh trên sông lúc trời về khuya . Vậy hiểu thế nào về lối cảm nhận này của tác
giả ?Chỉ có tiếng nước rơi bán âm
của mái chèo khuya mà tạo nên âm nhạc ư
Cơ sở nào giúp tác giả khẳng định chắc chắn như thế ?
- Sau khi đã nắm được những nội dung cơ bản tác giả muốn nói đến (thông
qua hiện thực cụ thể ) , ta lại cần đọc kỹ, sàng lọc, đưa từng chi tiết cho vào
từng cụm nội dung .Dù khi viết , tác
giả cố gắng bám vào những cơ sở khoa
học, theo trình tự khách quan ( con sông
Hương được Hoàng Phủ Ngọc Tường ghi
theo dòng chảy từ thượng nguồn về xuôi ) nhưng cảm nhận (những
con người xứ Huế trầm tư,có đời sống trí tuệ phong phú, đời sống tâm hồn
đẹp đẽ) lại nằm rải rác khắp những trang
tùy bút .
- Ta cần lưu ý một điểm nữa .Khi
viết tùy bút,công viêc của tác giả ,như Nguyễn Tuân tâm sự , rằng ông lên
vùng sông Đà, cùng với đoàn cán bộ
đi nghiên cứu vùng sông này ,riêng ông thì cảm nhận theo cách của một nguời viết một
thời gian dài .Sau đó, ông về thư
viện thủ đô , lục đọc nhiều tài liệu,rồi
lại lên sông Đà, lại về thư viện ..Sau một quãng thời gian dài, bài tùy bút mới hoàn thành . Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng thế.Ông tâm sự rằng đã nghĩ về nó bằng nửa cuộc đời của mình, phải
nhờ sự trợ giúp của bản đồ, phải nhiều lần
theo đò, ngược sông Hương từ hạ lưu đến thượng nguồn. Và không biết bao nhiêu lần
nhìn ngắm, chiêm niệm về con sông mềm mại này. Tuy nhiên, khi đã có những
dữ liệu khoa học và nghiền ngẫm khá lâu,nhà văn
tung tẩy ngòi bút ,có lúc viết mê mẩn ,như những trang của Hoàng Phủ
Ngọc Tường . Chúng ta ,người đọc,lại phải tỉnh táo .Biết chọn những chi tiết
chính, có một thừa số chung, và bỏ qua những chi tiết không cần thiết . Phải
nghiêm nhặt nắm ba đặc điểm của tùy bút : cơ sở khoa học nào ? Cách ghi
chép? Cảm nghĩ của tác giả ? Tuy nhiên,ta cũng cần có một sự đồng cảm với
tác giả,trước hết,cần có chung một lập trường,quan điểm với người viết , nghĩa là đứng cùng họ trên một mặt trận ,cùng có cái nhìn chung về sự việc .Điều kiện này này vốn cần
khi đọc các tác phẩm văn học,càng cần thiết hơn với thể loại tùy bút .
II.
KẾT LUẬN
. Thuộc phương pháp văn học lãng mạn, tùy bút có một
vị trí khiêm tốn nhưng không kém quan trọng
trong sự phát triển chung của nền văn học Việt Nam qua các thời đại.
No comments:
Post a Comment