Bài 2 CÁCH ĐỌC HIỂU TRUYỆN TRUYỀN KỲ . TRUYỀN KỲ MẠN LỤC- CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN

Bài  2

               CÁCH ĐỌC HIỂU  TRUYỆN TRUYỀN KỲ .

  TRUYỀN KỲ MẠN LỤC- CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN

                         (Nguyễn Dữ )

I. NHỮNG ĐIỀU LIÊN QUAN ĐẾN  VIỆC TÌM HIỂU TÁC PHẢM

1  . Dẫn dắt :

   Trong kho tàng thơ ca thi phú đồ sộ của nền văn học trung đại, từng quen thuộc với nhiều thế hệ học sinh với  những bài thơ Đường luật trữ tình ,những bài Hát nói,Hành , những văn bản  Hịch, Cáo ,Văn Tế, Chiếu ,Bia ký, Tựa,Phú, những trang văn xuôi tự sự có nhân vật,có cốt truyện, có tình tiết  trong ký sự,tiểu thuyết ,tiểu thuyết chương hồi… chúng ta lại bắt gặp  một tập truyện ngắn đậm đà chất cổ đại, nhưng đã phảng phất không khí hiện đại .

        Đó là cuốn “Truyền kỳ mạn lục” của Nguyễn Dữ .

         Với nhan đề như thế (Ghi chép tản mạn những điều kỳ lạ  được lưu truyền) nhà văn khiêm tốn cho rằng những gì lưu truyền ,có yếu tố kỳ lạ thì ông ghi lại  .Nhưng rất nhiều nhà phê bình  xưa nay đã dồn không ít thời gian, công sức, bút mực ,tâm huyết để cuối cùng đi đến một  đánh giá đẹp đẽ nhất : một viên ngọc lung linh của thể loại văn xuôi trong văn học trung đại Việt Nam. Và nhiều người cho rằng  , nếu tiếp cận tác phẩm từ nhiều góc độ khác nhau, người đọc sẽ cảm nhận được những vẻ đẹp sâu sắc của áng thiên cổ kỳ bút này

     2 Tiếp cận như thế nào ?

  -  Trước hết ,cần   dựa vào những đặc điểm của truyện.Ta thấy tập Truyền kỳ mạn lục có nhiều yếu tố siêu nhiên hoang đường, nhưng nhằm  phục vụ cho mục đích sáng tác của mình, Nguyễn Dữ không câu nệ và đã  sử dụng những yếu tố ấy một cách có ý thức. Có mấy  cơ sở lý giải . PGS. TS. Trần Thị Băng Thanh viết: Thông qua các nhân vật thần tiên, ma quái, yêu  tinh..., tác phẩm muốn gửi gắm ý tưởng phê phán nền chính sự rối loạn, không còn kỷ cương trật tự, vua chúa hôn ám, bề tôi thoán đoạt, bọn gian hiểm nịnh hót đầy triều đình; những kẻ quan cao chức trọng thả sức vơ vét của cải, sách nhiễu dân lành ( bọn quan lại   được Bách Hộ họ Thôi mua chuộc ) Đó là  cơ sở đầu tiên

   -  Bản thân các    nhân vật phản diện ( chẳng hạn Bách hộ họ Thôi ) cũng đều vì số phận đưa đẩy, đều vì "nghiệp oan" mà đến nỗi trở thành ma quỷ. Với tác giả ,họ đáng bị trách phạt nhưng cũng đáng thương.Đây là cơ sở thứ  hai .          

-   Còn  nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân mở rộng thêm cho cơ sở thứ ba  :Muốn phản ánh thực tế phong phú, đa dạng ấy(nền chính sự rối loạn) muốn lý giải những vấn đề đặt ra trong cuộc sống đầy biến động( xã hội ấy rất cần những vị vua sáng,tôi hiền ) ,phải làm gì ? Nguyễn Dư đã dựa vào những sự tích có sẵn, rất dồi dào yếu tố kỳ ảo ,tổ chức lại kết cấu, xây dựng lại nhân vật, thêm bớt tình tiết, tu sức ngôn từ... tái tạo thành những thiên truyện mới. Truyền kỳ mạn lục vì vậy, tuy có vẻ là những truyện cũ nhưng lại phản ánh sâu sắc hiện thực thế kỷ 16...

 3. Đặc điểm của Truyện truyền kỳChức Phán Sự  Đền Tản Viên

   - Truyện truyền kỳChức Phán Sự  Đền Tản Viên có những đặc điểm  của một truyện ngắn  hiện đại . Cốt truyện có tình huống  khá độc đáo .Các bước phát triển chồng chất kịch tính ,bởi xung đột quyết liệt .Chi tiết sống động,chân thực. Cách viết mới mẻ so với văn học trung đại ,  đặc biệt  xây dựng nhân vật và  bối cảnh .  Nhân vật có ngoại hình, nội tâm ,ngôn ngữ, hành động rất thống nhất với số phận,tính cách . Bối cảnh cũng được miêu tả tỉ mỉ, đóng vai trò hỗ  trợ tích cực cho tình huống truyện và  cốt truyện .

   - Thuộc diện văn xuôi trung đại, nhưng màu sắc hiện đại còn thể hiện ở sự kết hợp nhuần nhuyễn các phương thức tự sự ,trữ tình ,kịch; giữa ngôn  ngữ nhân vật và ngôn ngữ tác giả ,giữa văn xuôi, văn biền ngẫu , văn nghị luận

   -  Là một tác phẩm tự sự viết bằng chữ Hán , nhưng lời văn rất cô đọng, súc  tích, hài hòa, chặt chẽ,sinh động

 -

II. TÁC PHẨM : CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN .

    1.Cốt truyện: ta thấy tác giả dựng nên một biến cố thường gặp trong lịch sử, văn học : đốt đền. Đền là công trình kiến trúc được xây dựng để thờ cúng một vị thần  hoặc một danh nhân quá cố. Ngôi đền này thờ  Thổ Công .Người Việt có câu: "Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá", nghĩa là theo niềm tin thì ở phạm vi nào , ở đó có vị thần cai quản. Đối với tín ngưỡng thờ kính Thổ Công, mỗi khi làm việc có đụng chạm đến đất đai: xây nhà cửa , đào ao  giếng, mở vườn ruộng, đào huyệt mộ.. .thì người ta thường cúng vị thần này qua lễ động thổ.  Người ta cúng Thổ Công vào ngày mùng 1, 15 (âm lịch) và mọi  dịp lễ tết khác. Lễ vật cúng bái Thổ Công gồm  đơn giản là hoa quả , chu đáo hơn phải có xôi rượu (sản vật từ vật trồng cấy ) thịt các loại ( gà, lợn ,bò , sản vật do nuôi chăm),có cả tiền,vải vóc (vàng mã )… để Thổ Công chi tiêu,  may mặc dưới cõi âm. Tóm lại, Thổ Công  được tôn kính có vị thế không kém với những bậc tổ tiên,thánh đế có công với nhân dân,  đất nước .Ngược lại,Thổ Công cũng phải có trách nhiệm trước  tấm  lòng tin tưởng  của nông dân, những con người bám đất đai mà sống.Đó là phải  phù hộ cho gia đình họ êm ấm, sức khỏe tốt lành, chuyện ruộng vườn được mùa , con cái học hành thành đạt …

Nhưng  Thổ Công trong ngôi đền ở huyện Yên Dũng đất Lạng Giang vốn linh thiêng (giai đoạn từ năm  548-1407) lại không như thế , làm yêu làm quái trong dân gian(sau 1407) Mức độ tác hại rất khủng khiếp, con cái hư hỏng, tật nguyền, người nhà  bệnh hoạn  nặng nề. Ngô Tử Văn , một nho sĩ , đọc sách  thánh hiền, biết cái đức của quỷ thần , bản tính lại  khẳng khái nóng nẩy, thấy sự tà gian thì không thể chịu được, vùng Bắc người ta vẫn khen là  người cương phương. Trước cảnh Thổ Công sống kiếp ma quỷ ,chàng  rất tức giận, bèn  một hôm tắm gội chay sạch, khấn trời rồi châm lửa đốt đền .Chàng bị sốt mê man trong hai ngày .

Tình huống truyện ở đây . một gút thắt khá ấn tượng.  Liệu mạng sống chàng thư sinh này có an toàn khi đã đụng chạm đến vị thần làng quan  trọng như thế .Rồi còn sinh linh trăm họ nữa ? Ta thấy có một  nhân vật chi phối toàn bộ câu chuyện , đối tượng bị lên án hay đáng thương lại xuất hiện khắp mọi nơi, mọi lúc : Bách Hộ họ Thôi . Đây là một vị võ tướng ,chỉ huy đội quân có một trăm lính ,một chức vụ không nhỏ .

         Câu chuyện tiến triển  đầy kịch tính . Một cư sĩ trẻ tuổi, trang phục như người Trung Quốc , tự xưng là Thổ Công ,hiện ra trong cơn mê, buộc Tử Văn bồi thường,rồi  hăm doạ sẽ kiện đến Diêm Vương  .Sau đó,  một cụ  già , trang phục dân Việt ,lại hiện ra và tạ ơn Tử Văn,khẳng định bản thân cụ  mới là Thổ Công  của làng ,cụ vạch mặt  gã cư sĩ ,  hứa sẽ đứng về phía Tử Văn   để bảo vệ cả chàng và quyền lơi của mình
 Ngày thứ ba, Tử Văn chết hẳn, hồn bị đày xuống âm phủ.Tên Thổ Công giả hiệu đã có mặt trước.
Cao trào câu chuyện là cảnh Diêm Vương xử án . Vị vua âm phủ thoạt đầu  rất lấy làm tin tưởng gã Thổ Công giả hiệu ,bởi mồm mép giảo hoạt của hắn .Xung đột đi đến giai đoạn quyết liệt nhất .Số phận nhân vật chính đang ở thế ngàn cân treo sợi chỉ .

Và việc kết thúc  rất tốt đẹp , như chân lý của nó . Tử Văn đưa chứng cớ từ cụ Thổ  Công và thân phận cụ  đang nương nhờ tại đền Tản  Viên .Sự thật đã rõ ràng . Tên Thổ Công giả hiệu bị trừng trị đích đáng.Ngôi đền đựơc xây lại.Lão Thổ Công của đền tiến cử Tử Văn làm  chức Phán sự đền Tản Viên . 
Một thời gian, Tử Văn sau khi thu xếp việc nhà , không bệnh mà chết, xuống âm phủ làm Phán sự. 

 2. Nội dung tư tưởng : Qua tác phẩm ,Nguyễn Dữ muốn nói điều gì ? Như GS Băng Thanh , “Thông qua các nhân vật thần tiên, ma quái, yêu  tinh..., tác phẩm muốn gửi gắm ý tưởng phê phán nền chính sự rối loạn, không còn kỷ cương trật tự, , từ  đó ông “muốn lý giải những vấn đề đặt ra trong cuộc sống đầy biến động :  xã hội ấy rất cần những vị vua sáng,tôi hiền ( nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân )”.

II. . ĐỌC HIỂU

1. Một xã hội mục ruỗng, thối nát

    Với hai vế đối lập như thế, ta thấy tác giả đã dựng lên hai tuyến nhân vật phản và chính diện .Bách Hộ họ Thôi  và bọn quan lại quanh đền miếu, bọn ma quỷ ở Minh Ty   được tên đội lốt Thổ Công mua chuộc, câu kết với nhau, che mắt Diêm Vương, chỉ để được hai thứ :  quyền và lợi lộc . Chúng mặc cho Bách Hộ  hà hiếp dân lành . Muốn thế, phải đánh đuổi cụ Thổ Công ở đền làng  Yên Dũng, sau đó, tiêu diệt cả Tử Văn, kẻ đã đốt đền.Nếu được thì kéo vua về phe chúng .Dân  làng khiếp sợ .  Chúng đã  thành công .Một xã hội mục ruỗng, thối nát

2.Các xung đột

 Cũng giống như  tác giả của những  bi kịch,đó là đưa lên sân khấu những điều hèn hạ và cao cả . Cái hèn hạ cuối cùng sẽ bị tiêu diệt  , điều mà cuộc đời thực không làm được.

 Tác giả dùng tuyến   nhân vật chính diện thật  mỏng manh: hai người.     Tuyến phản diện lại hùng hậu .  Tử Văn thoạt đầu, khi  đối mặt với ma quỷ, gông xiềng,cái chết oan uổng , chàng cũng sợ hãi . Nhưng rồi lúc nhận ra  bản chất  tham lam thủ đoạn của Bách Hộ  ( kết bè với tất cả quan lại ở Minh Ty,che đậy cả Diêm Vương  ,và mù quáng mê mị  bởi sự thật hiển nhiên vẫn sờ sờ ra đó mà vẫn lấp liếm , bởi có lẽ hắn nghĩ cụ Thổ Công đã bị  phe phái hắn tiêu diệt ) ,cùng với chứng cớ  của  Cụ Thổ Công , tấm lòng  chỉ biết trông cậy sự tỉnh táo , sáng suốt và lòng nhân ái của Tử Văn .Nếu hắn chối cãi, thầy xin tư giấy đến đền Tản Viên tôi sẽ khai rõ thì chàng bỗng mạnh mẽ, sáng suốt .Diêm Vương vốn bị bưng bít bỗng tỉnh mộng .

 Ngài mới biết quan chức chia tòa sở, giữ chức sự, cầm lệnh chí công, làm phép chí công, thưởng thì xứng đáng mà không thiên hư, phạt thì đích xác mà không hà lạm, vậy mà còn có sự dối trá càn bậy như thế; đó là học  Hán đời Đường buôn quan bán ngục. Mọi chuyện ,bắt nguồn  từ cái gã Bách hộ  tự mang án  tội tru lục, dám làm sự xuất nhập luận tội người ta . Điều luật lừa dối đã sẵn sàng . Một  nền chính sự cần công minh hơn .

   Để khai thác hai tuyến này, chúng ta cần có những thao tác nào ? Ta thấy nhân vật chi phối toàn bộ câu chuyện , đối tượng bị lên án hay đáng thương lại xuất hiện khắp mọi nơi, mọi lúc : Bách Hộ họ Thôi . Đây là một vị võ tướng ,chỉ huy đội quân có một trăm lính ,một chức vụ không nhỏ , từng nắm quyền lực trong tay . Một  thủ lĩnh cần có những phẩm chất đạo đức gì, ngoài khả năng xông pha trận mạc . Nhưng thật đáng buồn .Dường như viên võ tướng này chẳng có gì cả .

 - Đó là sự xung đột của Bách Hội với cụ Thổ công già .  Vốn là một quan Ngự sử đại phu ( vị quan to, có nhiệm vụ can gián vua )Cụ có công đức với nhân dân như thế nên khi chết,  được giao làm Thổ Công . Vị quan này rất ý thức việc mình làm : độ vật ( giúp đỡ mọi việc cho dân  ). Cụ là người có học, lại thương dân  Trong khi đó, gã kia chỉ là viên tướng bại trận của Bắc Triều, kẻ gây tội ác cho nhân dân  .Hắn mạnh thế hơn  cụ ở  cậy dựa sự  tàn bạo (tranh chiếm miếu đền)tham lam đến độ mê muội  (giả mạo tên họ của cụ Thổ Công) thủ đoạn ( che mắt vua, mua chuộc quan , gây dựng bè  cánh ) Hắn đã thắng.

 -Xung đột giữa Tử Văn và Bách Hộ, thì sao ?.Tử Văn yếu thế,mắc cơn  sốt nặng, rồi chết , bị  đày xuống gặp Diêm Vương , chỉ là một hàn  sinh ( học trò nghèo), trong khi Bách Hộ được Diêm vương tin tưởng, lại mua chuộc được tất cả quan lại ở Minh  Ty .  Đây là xung đột giữa kẻ có quyền với người dân lành . Tử Văn thua ,  tức Bách hộ đã thắng

- Xung đột giữa Diêm Vương và Tử Văn . Diêm Vương  ngỡ Bách Hộ là Thổ Công , nên đã kết án Tử Văn rất nặng :Chàng chỉ là một  hàn sĩ, trong khi Thổ Công (giả ) là cư sĩ( ẩn dật ), trung thuần(ngay thẳng,thật thà ) khích liệt(hăng hái, nhiệt tình ) có công với tiên triều, Hoàng thiên cho được huyết thực(quỷ thần được hưởng cúng tế ) ở một tòa đền để đền công khó nhọc. Tử Văn thua vị Vua âm phủ ,cũng đồng nghĩa rằng  Bách Hộ thắng. Diêm Vương cũng thua hắn

- Xung đột giữa  Bách Hộ và sự thật .Kẻ cậy quyền thế,  tham lam,thủ đoạn ,mù quáng như Bách Hộ không có tầm nhìn xa ,đưa tay che cả trời . Hắn lấp liếm  vì tội “sống nhờ thân thế Thổ Công ”để che đậy bản chất giả tạo của mình. Vì lấp liếm , mà tội lỗi càng lúc càng lộ ra . Sự thật thắng

 -Xung đột giữa Diêm Vương và chân lý . Diêm Vương bị bưng bít nên có mắt như mù . Hành động đốt đền của Tử Văn và thân  phận cụ Thổ Công  đang tá túc ở đền Tản Viên  đã  đánh động khối óc bị bưng bít của ông .Cả tội trạng của bọn quan lại lúc nhúc quanh ông cũng bị  đưa ra ánh sáng .Chân lý thắng .

  - Xung đột giữa Tử Văn và tội ác .Tử Văn bây giờ  được ở  trong tư thế một quan phán sự ,chức quan  chuyên về xét xử . Ở dương gian ,chàng chỉ là một người học trò nghèo, nhưng về với thánh Tản Viên , vị thần cai quản dãy núi Ba Vì (núi Tản Viên), một trong bốn vị thánh bất tử của người Việt (tứ bất tử). thể hiện khát vọng làm chủ thiên nhiên, mở đất, dựng nước.. của người Việt, chàng là một thượng quan , có quyền lực trong tay , lại  sáng suốt và nhân ái .Tử Văn, biểu  tượng của một nhà nước phong kiến mới

III. KẾT LUẬN :

Từ một mẫu truyện nho nhỏ, nhưng tác giả đã gửi gấm nhiều khao khát. Ông đã mệt mỏi vì cảnh tranh dành chức tước, tiền của  dưới thời nhà Lê Mạc thế kỷ 16 .Nhà Mạc (1527-1592 )hay thời kỳ Nam-Bắc triều( trải dài từ Ninh Bình  trở ra) do  Mạc Đăng Dung, sau khi dẹp tan  các bè phái trong cung đình, đã ép vua Lê Cung Hoàng nhà Hậu Lê nhường ngôi (1527) và chấm dứt khi vua Mạc Mậu Hợp bị quân đội Lê-Trịnh(Thanh Hóa trở vào )của  Trịnh Tùng đánh bại vào 1592. Nhưng cuộc chống đối của con cháu nhà Mạc còn kéo dài đến 1677 tại khu vực Cao Bằng.  Trong mắt nhân dân , giới cầm quyền nhà Mạc chẳng khác nào Bách Hộ họ Thôi  và lớp quan lại bè phái với nhau . Họ cậy dựa quyền lực, nên vô cùng  tàn bạo và tham lam, nhưng lại không có tầm nhìn xa  và hèn nhát ,  tiếp sức hình thành  một nền chính sự rối loạn, kỷ cương trật tự bị đảo ngược, hôn quân bạo  chúa tham tàn , gian thần  lộng quyền, dân lành điêu linh khốn khổ ”, Tác giả mơ ước có những con người trung thuần, khích liệt nhu Tản Viên, Thổ Công , Ngô Tử Văn  ,những vị vua sáng,tôi hiền .

                                        CÂU HỎI

1. Nêu tên thể loại của văn bản ? cho biết đặc điểm về nghệ thuật, nội dung của thể loại này ?

2.  Tóm tắt cốt truyện theo  5 bước .

3. Thổ Công đóng vai trò như thế nào trong cuộc sống của nhân dân ta ?

4. Tác giả đã dựng lên hai tuyến nhân vật phản và chính diện .Nêu tên nhân vật cụ thể từng tuyến .

5. Tác giả dùng tuyến   nhân vật chính diện thật  mỏng manh, với ba người ở buổi đầu .Đó là ai ?  Phân tích cảnh ngộ, tính cách họ. ( Tại sao cụ già Thổ Công  bị yếu thế trước  tên Bách Hộ họ Thôi? Tại sao Tử Văn   run sợ khi bị  đày xuống âm phủ ? Vì sao Diêm Vương lại tin tưởng Bách Hộ  họ Thôi ?)

6    Phân tích sự xung đột của Bách Hội với cụ Thổ công già .? Ai thắng ? Vì sao ?

7.Xung đột giữa Tử Văn và Bách Hộ, ? Ai thắng ? Vì sao ?Xung đột giữa Diêm Vương và Tử Văn .Ai thắng ? Vì sao

8.Xung đột giữa  Bách Hộ và sự thật -Xung đột giữa Diêm Vương và chân lý . -Xung đột giữa Tử Văn và tội ác. AI thắng ? Nhờ đâu ?

9.Đối chiếu lịch sử để tìm  hiểu mục đích tác giả viết truyện này .

 Dalat 10.2015