Nguyễn Khoa Điềm
là người con của thành phố Huế thơ mộng.
Năm 12 tuổi (1955)ông được ra Bắc học .Sau khi tốt nghiệp trường Đại học Sư
phạm Hà nội vào năm 1964, ông về Huế hoạt động trong phong trào sinh viên ,học
sinh tại Huế , xây dựng cơ sở cách mạnh,viết báo ,làm thơ . Trường ca Mặt đường khát vọng được ông
sáng tác vào năm 1971 tại chiến khu Trị Thiên . Thừa Thiên và Quảng Trị ngày ấy được gọi là
vùng giới tuyến .Con sông Bến Hải ( vĩ tuyến
17) làm ranh giới chia đôi hai miền Nam Bắc, đến 1971 đã là 17 năm .Mảnh
đất Thừa thiên,Quảng Trị có những đô thị
tạm chiếm . Người Mỹ đã tuyên bố : Lãnh thổ của hiệp chủng quốc Hoa kỳ
kéo dài đến vĩ tuyến 17 .Hai con số 17
nói lên điều gì ? Rằng thanh niên tuổi trẻ miền Nam có còn ý thức về cội nguồn của mình nữa không ? Có
hiểu thế nào là đất nước, nhân dân nữa không ?
Rõ ràng ,tuổi trẻ miền
Nam đang phải đối đầu với một hoàn cảnh anh hùng đầy trớ trêu .Mặt trận dân tộc
giải phóng Miền Nam ra đời ngày 19.12.1960, phát động tinh thần Năm xung phong . Nguyễn Khoa Điềm hưởng ứng
tinh thần của phong trào bằng cách cầm bút ,một tư thế của Nguyễn Đình Chiểu thời hiện đại : Đâm mấy thằng gian bút
chẳng tà .Ông đã vạch ra cho niên vùng
đô thị tạm chiếm miền Nam một tư thế và
hành động anh hùng qua trường ca Mặt
đường khát vọng . Đó là hãy xác định cho
mình một thủ lĩnh , tìm ra đâu là đất
nước, nhân dân mình .Bằng cách văn học hóa lịch sử, ông đã dùng thể trường ca , khéo léo gửi gấm khát vọng này .
Trường ca là một thể loại văn học mà chúng ta đã làm quen qua bộ các bộ
sử thi : Đăm Săn ( dân tộc Ê-đê, Việt
Nam ), Ramayana ( Ấn Độ ) Ô-đi-xê( Hy
Lạp ) . Trường ca là bài thơ dài ,có cốt truyện, nhân vật chính là
người anh hùng, cho nên trường ca còn được gọi là anh hùng ca trong văn học
dân gian . Thể trường ca mà Nguyễn Khoa
Điềm chọn để ca ngợi người anh hùng thế
kỷ hai mươi, là lớp trẻ chống Mỹ của
thời đại Hồ Chí Minh . Họ phải đối diện
với một hoàn cảnh đầy chất anh hùng, mà
chúng ta đã nêu ở trên , như bao
anh hùng khác . Họ buộc phải thể hiện những hành động anh hùng . Hành động anh
hùng của họ là gì ? Đó là phải làm sao
kêu gọi tuổi trẻ Miền Nam biết rằng Rằng thanh niên tuổi trẻ miền Nam có còn
ý thức về cội nguồn của mình nữa không ?
Có hiểu thế nào là đất nước, nhân dân nữa không ? Đó là hãy xác định cho mình một thủ lĩnh , tìm ra đâu là đất nước, nhân
dân mình . Ở đây, Nguyễn Khoa Điềm
không dùng lối văn vần thuần túy, mà ông chọn thể thơ tự do , có lẽ từ đó, ông
dễ dàng dẫn dắt câu chuyện về Cội nguồn , đất nước , nhân dân, bằng những chất
liệu nghệ thuật đậm đặc màu sắc văn hóa, văn học dân gian từ xưa đến nay, trải
dài trên mảnh đất chữ S ,khắp ba miền Bắc Trung Nam .
Trước tiên, theo ông , trong
hoàn cảnh sống giữa miền Nam khói lửa,
thanh niên trí thức cần hướng về ai ? Về
vua Hùng , về tổ tiên,cội nguồn dân tộc Việt. Chúng ta có chung một cha ( Lạc Long Quân ) và chung một mẹ ( Âu Cơ
) sinh ra cùng một bọc trứng ( đồng bào
)Bổn phận nhưng cũng là quyền lợi, hằng năm,cứ đến ngày mùng mười tháng ba âm
lịch, hướng về đền Hùng , tưởng nhớ
công đức cha ông ,khắc ghi trong lòng
rằng mình có giòng máu con Hồng cháu Lạc
.Trong một đoạn thơ dài ,chiếm gần trọn một trang giấy, tác giả Nguyễn Khoa
Điềm nhắc nhiều lần nghĩa vụ phải củng
cố một niềm tin: tổ tiên chúng ta là vua Hùng, ngoài ra không có một ai khác .
Chúng ta , nhân dân của ta ,là
ai ? Đó là ông bà , cha mẹ, lớp trẻ
chúng ta và con cháu chúng ta .Ông bà chúng ta là thế hệ nhân dân đời Hùng Vương , thủy chung tình nghĩa với sự tích trầu cau, yêu nước
mãnh liệt với chuyện Thánh Gióng bẻ tre
đánh giặc .Nhân dân là cha mẹ thủy chung
trong câu ca dao gừng cay muối mặn, biết tạo ra ngôn ngữ ,cần cù lao động ,giữ gìn phong tục bới
tóc,ăn trầu, nhuộm răng . Nhân dân là thế hệ trẻ thế kỷ XX , có sức khỏe, có
trí tuệ, sống dạt dào tình cảm .Nhân dân là thế hệ con cái chung ta , biết đoàn kết ,gắn bó với mọi
người . Cách giới thiệu các thế hệ nhân dân của tác giả thật khéo léo, đầy âu
yếm chân tình ( bà, cha mẹ,anh em, con ta ).Những phẩm chất thủy chung,cần cù
,sáng tạo, cũng được lồng ghép rất linh hoạt. Chỉ một câu “ cái kèo cái cột
thành tên” ta mới hiểu quá trình phát triển ngôn ngữ,lời ăn tiếng nói luôn gắn
liền với lao động sản xuất nông nghiệp
.Họ là những anh hùng trong mọi thời đại ,từ thời vua Hùng dựng nước đến thời
đại Hồ Chí Minh giữ nước .
Đất đai lãnh thổ được tác giả nêu ngay từ đầu đoạn trích “ Khi ta lớn
lên Đất Nước đã có rồi, Đất là nơi Chim
về, Nước là nơi Rồng ở ” . Chim có thể hiểu là phượng hoàng, đi liền với rồng , . hình tượng Rồng – Phượng có một sức sống mãnh liệt,
thiêng liêng trong đời sống văn hóa tâm linh của người Việt, thể hiện sức mạnh
uy quyền tối cao. Đất là đồng ruộng, núi non,
nước là sông hồ ao biển , hình
thành nên nền văn minh nông nghiệp nông nghiệp lúa nước , gắn liền
với “ hạt gạo một nắng hai sương xay
giã, giần, sàng”, là lãnh thổ có những
bụi tre đằng ngà, trong thanh bình là cột kèo dựng nhà, khi giặc đến là tầm
vông gậy gộc đánh bại chúng .Những hình
ảnh mô tả Đất nước vừa thiêng liêng (
Rồng , Chim ) vừa gần gũi ( núi rừng , sông biển)
Đoạn trường ca tiếp theo
Nguyễn Khoa Điềm nêu lên hàng loạt những
tên núi tên sông khắp ba miền đất nước . Mỗi ngọn núi,con sông ấy lại gắn với
một hay một đôi bạn trẻ. Núi Vọng Phu ở Lạng Sơn chất chứa tình cảm vợ nhớ
chồng . Hòn Trống Mái ở Thanh Hóa ấp ủ
tình vợ chồng nồng đượm. Núi Bút non Nghiên mang tinh thần hiếu học của người
học trò nghèo xứ Quảng .Ở miền Nam có sông ông Đốc, tức đốc binh Vàng một thời
tuổi trẻ theo phò vua Gia Long, nay tên ông gắn
tên một con sông tại Cà Mau. Tây Ninh có núi Bà Đen, người thiếu nữ da
ngăm đen,yêu nước. Huyện Hóc Môn có chợ Bà Điểm,một thiếu nữ thời trẻ tha thiết
với quê hương .Nguyễn Khoa Điềm muốn nói lên điều gì ?Tất cả nằm trong bốn câu
cuối đoạn trường ca này :đất quê hương tuổi trẻ cần tìm về . Đó là ruộng đồng gò bãi ba miền, mang theo
cuộc đời của dân tộc ta trong suốt bốn
ngàn năm văn hiến .
Ở phần tiếp theo của đoạn
trích từ trường ca, tác giả hướng lớp trẻ đến nhân dân. Họ đều là những con
người trẻ như thanh niên đô thị miền Nam . Thời bình , những người con gái con
trai ấy cần cù, gắn bó máu thịt với quê
hương : tạo nên nền văn minh lúa nước, cuộc sống nông nghiệp, mang giọng nói, bản làng theo khi di dân, sống thủy chung , để giữ mãi cội
nguồn của mình, một đất nước con cháu vua Hùng .Thời chiến, họ tự nguyện cầm
súng một cách tự giác , làm tròn bổn phận kẻ ra mặt trận,người ở hậu phương
,với tinh thần: chống ngoại xâm,đánh nội
thù . Họ kiên cường như câu hát “thù này
chắc hẳn còn lâu, trồng tre thành gậy,
gặp đâu đánh què ”Có người hy sinh thật âm thầm, cũng giản dị và bình tâm như
khi cần cù lao động vậy . Họ là những anh hùng .
Có lãnh thổ,có nhân
dân,chúng ta hướng về ai để chọn làm thủ
lĩnh ?Những anh hùng cách mạng . Họ mang
đầy đủ những phẩm chất của thanh niên miền Nam “ đã sống và chết ,giản
dị và bình tâm, không ai nhớ mặt đặt tên, nhưng họ đã làm ra Đất Nước . Họ là
người trẻ Miền Nam này , không ai khác. Thủ lĩnh của họ cũng chính là vua Hùng,
vị vua đầu tiên đặt nền móng cho nhà nước Âu Lạc, là người kế thừa cơ nghiệp mà dòng dõi Hồng Lạc Rồng
Tiên xây dựng từ xa xưa Trong bài thơ thần , Lý Thường Kiệt đã khẳng định : sông núi nước Nam,vua Nam ở . Nguyễn
Trãi cũng nêu rất rõ trong Bình Ngô đại cáo : Núi sông bờ cõi đã chia , từ Triệu Đinh Lý Trần bao đời gây nên độc lập, hào kiệt đời nào cũng
có. Việt Nam có vua Hùng, có những con người thấm thía với tâm hồn như sông , tâm hồn luôn trăn trở ràng dù bắt nguồn ở tận một vùng lãnh thổ nào xa
xôi ngoài bản đồ chữ S, khi chảy về đất Việt vẫn mang tên gọi của người Việt,
đất Việt . Hãy sống như thế. Hẳn đó là điều tác giả muốn gửi tới thanh niên đô
thị miền Nam những ngày tháng 12.1971
Câu hỏi : 1. Bạn hiểu thế nào về tình hình đất nước Việt Nam những năm 1970 ?
Lớp trẻ trí thức đô thị Miền Nam phải đối đầu với một cảnh ngộ như thế nào ?
2.Thể loại trường
ca có những đặc điểm gì về nội dung và hình
thức .
3. Trong khổ
đầu của đoạn trường ca, hãy phân tích ba yếu tố : nhân dân, đất đai, lãnh tụ . Cách khẳng định
của tác giả có đặc điểm gì ? Chất văn
hóa, văn học dân gian thể hiện ra sao ?
( chúng ta biết tổ tiên,cội
nguồn dân tộc Việt là ai ? nhân dân với
bốn thế hệ gồm những thành phần nào ? Họ có những đặc điểm riêng nào ? Nhà thơ
dùng những yếu tố gì để ngợi ca từng thành phần ? Đất đai ,lãnh thổ Việt Nam
được mô tả như thế nào ?
4. Trong khổ
hai của đoạn trường ca, hãy phân tích ba
yếu tố : nhân dân, đất đai, lãnh tụ .
Cách khẳng định của tác giả có đặc điểm gì ?
Chất văn hóa, văn học dân gian thể hiện ra sao ?
( chúng ta biết tổ tiên,cội
nguồn dân tộc Việt là ai ? nhân dân với
bốn thế hệ gồm những thành phần nào ? Họ có những đặc điểm riêng nào ? Nhà thơ
dùng những yếu tố gì để ngợi ca từng thành phần ? Đất đai ,lãnh thổ Việt Nam
được mô tả như thế nào ?
No comments:
Post a Comment